Σαν φωτεινό μετέωρο δολιχοδρομεί στης κυπριακής Ιστορίας το στερέωμα η 1η Απριλίου 1955. Η μέρα που οι σκλαβωμένοι Έλληνες της Κύπρου έτρεξαν στο εγερτήριο σάλπισμα του Διγενή, του Αρχηγού της ΕΟΚΑ, που με το σύνθημα «Ή ταν ή επί τας» τούς καλούσε να ξεσηκωθούν ενάντια στον Βρετανό δυνάστη και ν΄ ανοίξουν τον δρόμο της λευτεριάς. Έχουν περάσει από τότε 69 ολόκληρα χρόνια, αλλά η θρυλική Πρωταπριλιά εξακολουθεί να παραμένει αγέραστη στην ιστορική μνήμη του Κυπριακού Ελληνισμού και να υπενθυμίζει ότι ο αγώνας για αυτοδιάθεση- Ένωση με τη μάνα Ελλάδα παραμένει αδικαίωτος.
Ήταν 1η Απριλίου 1955, όταν η Κύπρος μας, που στέναζε τόσους αιώνες σκλαβα και μάτωναν τα χέρια της από τα βαριά δεσμά, απ’ την ψυχή της έχυσε την όμορφή της λάβα κι άνοιξε δρόμο φωτεινό να βρει τη λευτεριά. Το ηφαίστειο της οργής του Κυπριακού Ελληνισμού είχε πια εκραγεί κι αστραπιαία η λάβα του ξεχύθηκε απ’ άκρη σ’ άκρη του νησιού μας, κατακαίοντας και σπάζοντας τις αλυσίδες της σκλαβιάς.
Οι πρώτες εκρήξεις τη χαραυγή της 1ης Απριλίου συγκλόνισαν το νησί και αιφνιδίασαν του κατακτητές, που δεν ήξεραν τι ακριβώς συνέβαινε. Τις πρώτες πληροφορίες τις πήραν από την πρώτη προκήρυξη του Αρχηγού της ΕΟΚΑ. Ποια όμως ήταν αυτή η ΕΟΚΑ και ποιος ο Αρχηγός Διγενής; Από τις δολιοφθορές σε στρατιωτικούς και κυβερνητικούς στόχους άρχισαν οι Βρετανοί ν’ αντιλαμβάνονται ότι είχαν πλέον ν’ αντιμετωπίσουν έναν ένοπλο απελευθερωτικό αγώνα, που σ’ ελάχιστο χρονικό διάστημα ξαπλώθηκε σ’ όλο το νησί και τα κτυπήματα που δέχονταν από την ΕΟΚΑ ήταν απανωτά. Άρχισαν να μεταφέρουν από το Σουέζ τις πρώτες στρατιωτικές ενισχύσεις, και όσο φούντωνε ο αγώνας όλο και πιο πολλές ενισχύσεις επίλεκτων μονάδων μετέφεραν από τη Βρετανία Παράλληλα αντικατέστησαν τον πολιτικό κυβερνήτη Ρόμπερτ Άρμιτεϊζ, με τον σκληροτράχηλο αρχηγό του Γενικού Αυτοκρατορικού Επιτελείου στρατάρχη Τζον Χάρντινγκ, ο οποίος άρχισε να εφαρμόζει αυστηρά μέτρα και να επιβάλλει τον στρατιωτικό νόμο. Λογάριαζε ότι οι Έλληνες της Κύπρου ήταν όπως τους Μάου-Μάου της Κένυας,που είχε καταπνίξει στο αίμα το επαναστατικό τους κίνημα.
Η πρώτη Προκήρυξη
Η πρώτη Προκήρυξη του Διγενή, που είχε αποτελέσει το εγερτήριο σάλπισμά του, ήταν ιστορική:
«Με την βοήθειαν του Θεού, με πίστιν εις τον τίμιον αγώνα μας, με την συμπαράστασιν ολοκλήρου του Ελληνισμού και με την βοήθειαν των Κυπρίων, ΑΝΑΛΑΜΒΑΝΟΜΕΝ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΔΙΑ ΤΗΝ ΑΠΟΤΙΝΑΞΙΝ ΤΟΥ ΑΓΓΛΙΚΟΥ ΖΥΓΟΥ, με σύνθημα εκείνο, το οποίον μάς κατέλειπαν οι πρόγονοί μας ως ιεράν παρακαταθήκην ”Ή ΤΑΝ ΉΕΠΙ ΤΑΣ”.
»Από τα βάθη των αιώνων μάς ατενίζουν όλοι εκείνοι, οι οποίοι ελάμπρυναν την Ελληνικήν Ιστορίαν διά να διατηρήσουν την ελευθερίαν των, οι Μαραθωνομάχοι, οι Σαλαμινομάχοι. Μας ατενίζουν οι αγωνισταί του ’21, οι οποίοι μάς εδίδαξαν ότι η απελευθέρωσις από τον ζυγόν δυνάστου αποκτάται πάντοτε με ΑΙΜΑ. Μας ατενίζει ακόμη σύμπας ο Ελληνισμός, ο οποίος και μας παρακολουθεί με αγωνίαν, αλλά και με εθνικήν υπερηφάνειαν.
– Ας απαντήσωμεν με έργα ότι θα γίνωμεν πολλώ κάρρονες τούτων.
– Είναι καιρός να δείξωμεν εις τον κόσμον, ότι εάν η διεθνής διπλωματία είναι ΑΔΙΚΟΣ και εν πολλοίς ΑΝΑΝΔΡΟΣ, η κυπριακή ψυχή είναι γενναία. Εάν οι δυνάσται μας δεν θέλουν να αποδώσουν τη λευτεριά μας, μπορούμε να την διεκδικήσουμε με τα ίδια μας τα ΧΕΡΙΑ και με το ΑΙΜΑ μας.
– Άς δείξωμεν εις τον κόσμον ακόμη μια φορά ότι και του σημερινού Έλληνος ”ο τράχηλος ζυγόν δεν υπομένει”. Ο αγών θα είναι σκληρός, ο δυνάστης διαθέτει τα μέσα και τον αριθμόν.
– Ημείς διαθέτομεν την ΨΥΧΗΝ. Έχομεν και το ΔΙΚΑΙΟΝ με το μέρος μας. Γι’ αυτό θα ΝΙΚΗΣΩΜΕΝ.
»ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΑΙ
»Ατενίσαμε το έργον σας. Είναι αίσχος εν εικοστώ αιώνι οι λαοί να χύνουν το αίμα των για να αποκτήσουν την λευτεριά των, το θείον αυτό δώρο για το οποίο και εμείς επολεμήσαμεν παρά το πλευρό των λαών σας και για το οποίον εσείς, τουλάχιστον, διατείνεσθε ότι επολεμήσατε εναντίον του ναζισμού και του φασισμού.
»ΕΛΛΗΝΕΣ,
»Όπου και αν ευρίσκεσθε ακούσατε την φωνήν μας:
»ΕΜΠΡΟΣ ΟΛΟΙ ΜΑΖΙ ΓΙΑ ΤΗ ΛΕΥΤΕΡΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΜΑΣ.
Ε.Ο.Κ.Α. Ο Αρχηγός ΔΙΓΕΝΗΣ».
Συγκλονίζεται η Κύπρος
Τις μέρες που ακολούθησαν, οι βόμβες και οι εκρήξεις των αγωνιστών εναντίον στρατιωτικών και κυβερνητικών στόχων συγκλόνιζαν την Κύπρο. Ο λαός τασσόταν ανοικτά υπέρ των αγωνιστών. Η ΕΟΚΑ αγκάλιαζε κάθε Έλληνα της Κύπρου, που δεν άντεχε τον βρετανικό ζυγό. Ο υπέρ πάντων αγώνας που κήρυξε ο Διγενής άπλωνε και φούντωνε. Ο δυνάστης δεχόταν απανωτά κτυπήματα. Ο Χάρντινγκ άρχισε να εφαρμόζει τον στρατιωτικό νόμο. Στο πλαίσιο των ανελεύθερων νόμων του εξορίζει τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο, τον Μητροπολίτη Κυρηνείας Κυπριανό, τον Παπασταύρο Παπαγαθαγγέλου και τον Γραμματέα της Μητρόπολης Κυρηνείας Πολύκαρπο Ιωαννίδη. Τους θεωρεί ηγετικά στελέχη της ΕΟΚΑ και επικίνδυνους για την ασφάλεια του τόπου. Επικηρύσσει καταζητούμενους με 5.000 λίρες αγωνιστές που αρνήθηκαν να παρουσιαστούν στα «ειδικά δικαστήρια», τα οποία έστησε παράνομα για να δικάζουν μόνον αγωνιστές και να φυλακίζουν με δίκες-παρωδίες, άντρες και γυναίκες. Οι Κεντρικές Φυλακές γεμίζουν με κατάδικους και υπόδικους. Στην Κοκκινοτριμιθιά, την Πύλα, το Πυρόι, τον Άη Λουκά Αμμοχώστου και στην Πάφο και αλλού δημιουργούν κρατητήρια, όπου εγκλείουν αδιάκριτα, χωρίς δίκη, χιλιάδες Έλληνες που θεωρούνται μέλη ή υποστηρικτές της ΕΟΚΑ.
Αγωνιστές, για ν’ αποφύγουν τη σύλληψη, με πρώτο τον Αυξεντίου, βγαίνουν αντάρτες στα βουνά, λημεριάζουν σε κρησφύγετα και χτυπούν αλύπητα τον εχθρό, που τα έχει χαμένα και αυξάνει τις ενισχύσεις του. Υπολογίζονται σε 40.000 οι Βρετανοί που βρίσκονταν στην Κύπρο για να καταπνίξουν, όπως πίστευε ο σατραπίσκος Χάρντινγκ, τον Απελευθερωτικό Αγώνα της ΕΟΚΑ. Οι νέοι της Κύπρου, απτόητοι και ακατάβλητοι, κτυπούν τους πραιτωριανούς στις πόλεις και τα χωριά, στους κάμπους και τα βουνά. Η αόρατη στρατιά της ΕΟΚΑ, αντάρτες, εκτελεστές πρακτόρων και κατάπτυστων προδοτών και δολιοφθορείς – σαμποτέρ προκαλούν στους μεν Βρεττανούς τρόμο και απόγνωση, στους δε ξένους θαυμασμό.
Στις 17 Νιόβρη 1955 ομάδα αγωνιστών μ’ επικεφαλής τον Τομεάρχη Ρένο Κυριακίδη επιτίθενται στη φρουρά του Μιτσερού και αρπάζουν τους δυναμίτες του μεταλλείου, πλούσια λεία και πολυτιμότατο αγαθό για την ΕΟΚΑ.
Την επόμενη μέρα αγωνιστές της Αμμοχώστου προβαίνουν σε εξ απήνης προσβολή στρατώνων, όπου 50 στρατιώτες ημίγυμνοι και πανικόβλητοι πυροβολούν και εγκαταλείπουν τον στρατώνα τους. Λυσσομανά ο Χάρντινγκ.
Στις 21 Νοεμβρίου στήνεται ενέδρα έξω από την Κακοπετριά, με τρεις στρατιώτες του συντάγματος Γκόρντον Χαϊλάντερ νεκρούς και άγνωστο αριθμό τραυματιών. Την ίδια μέρα αγωνιστές μ’ επικεφαλής και πάλι τον Τομεάρχη Ρένο Κυριακίδη εξαπολύουν νυχτερινή επίθεση εναντίον της φρουράς 30 «κομάντος», που φύλαγε τους δυναμίτες. Οι σκληροτράχηλοι «κομάντος» υφίστανται πανωλεθρία. Όπως μαρτυρεί ο αγωνιστής, τότε λοχίας Αμιάντου Χρύσανθος Αναστασιάδης, που εξέτασε την υπόθεση, μόνο δυο από τους 30 στρατιώτες επέζησαν.
Η μάχη των Σπηλιών
Στην Κυπερούντα, στις 24 Νοεμβρίου, διεξάγεται η ιστορική Μάχη του Πεύκου, επικεφαλής της οποίας ήταν ο ίδιος ο Διγενής, με δυο νεκρούς και άγνωστο αριθμό τραυματιών. Λίγες μέρες αργότερα, στις 11 Δεκεμβρίου 1955, διεξάγεται η ιστορική Μάχη των Σπηλιών, στο Αρχηγείο της ΕΟΚΑ. Ο Διγενής με τα παλληκάρια του διασπούν τον στρατιωτικό κλοιό από τη βόρεια πλευρά και καταφεύγουν σώοι και αβλαβείς στην Κακοπετρια και τη Μαραθάσα. Ο Αυξεντίου, από την νοτιανατολική πλευρά των κρησφυγέτων, διασπά κι αυτός τον στρατιωτικό κλοιό και σε μια ευφάνταστη ενέργεια κατορθώνει να βάλει τους Βρετανούς να αλληλομάχονται, αφήνοντας αρκετούς νεκρούς και τραυματίες. Ο ίδιος γλιστρά και καταφεύγει στα Καννάβια, όπου φιλοξενείται προσωρινά από αγωνιστές του χωριού.
Ο Χάρντινγκ, για να τονώσει το ηθικό των στρατιωτών του, που είχε καταρρακωθεί κατά την ιστορική αυτή μάχη, εξέδωσε Ημερήσια Διαταγή, στην οποία μιλούσε για νίκη τους. Κι ο Διγενής με φυλλάδιό του απάντησε στον στρατάρχη, στις 5 Γενάρη 1956, τον διέψευδε και αποτεινόμενος στους στρατιώτες αποκάλυπτε σ’ αυτούς την αλήθεια:
«ΑΓΓΛΟΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΑΙ,
»Η νίκη την οποίαν διατυμπανίζει ο στρατάρχης σας στα Σπήλια εναντίον των πατριωτών της ΕΟΚΑ σάς εστοίχισε περί τους εκατόν νεκρούς και τραυματίας, ενώ εις ημάς ουδένα. Επέσατε εις την παγίδα που σας εστήθη. Θα πάρετε και άλλα παρόμοια μαθήματα εσείς και ο στρατάρχης σας, εάν εξακολουθήτε να κτυπάτε τους Κυπρίους αγωνιστάς της ελευθερίας.
»Οι αρχηγοί σας αποκρύπτουν τας πραγματικάς απωλείας σας. Σύντομα θα σας τας κοινοποιήσωμεν ημείς».
Αυξεντίου – Μάτσης – Δράκος
Μετά τη Μάχη των Σπηλιών και τη σύλληψη του τραυματισμένου τομεάρχη «Ρωμανού» (Ρένου Κυριακίδη), ο Αυξεντίου διορίζεται από τον Αρχηγό Τομεάρχης Πιτσιλιάς και της ευρύτερης περιοχής Κρασοχωριών και χωριών της Κουμανταρίας. Χτυπά με ενέδρες αλύπητα τον εχθρό, μέχρι τη μέρα της υπέροχης θυσίας του στις 3 του Μάρτη 1957. Τη μέρα, που οχυρωμένος στο προδομένο κρησφύγετό του, πολεμά μόνος επί οκτώ ώρες ενάντια σ’ ένα ολόκληρο βρετανικό σύνταγμα 1000 ανδρών, που διαθέτουν όλα τα σύγχρονα πολεμικά μέσα της εποχής. Σαν άλλος Λεωνίδας, απαντά από το κρησφύγετό του στους Βρετανούς στρατιώτες που τον καλούν να παραδοθεί: «Ελάτε μέσα στο κρησφύγετό μου, αν θέλετε να με πάρετε». Και αρχίζει η οχτάωρη μάχη του ενός με τους χίλιους, που δεν τολμούσαν να πλησιάσουν το στόμιο του κρησφυγέτου, απ’ όπου ο ήρωας ξερνούσε στον εχθρό, με το αυτόματο οπλοπολυβόλο του, φωτιά και θάνατο. Και οι δειλοί, που φοβούνται μήπως με τον ερχομό της νύχτας ο ήρωας διασπάσει τον κλοιό τους και διαφύγει, χρησιμοποιούν άτιμα μέσα. Ρίχνουν στο κρησφύγετο βενζίνη και εκρηκτικές ύλες, και καίουν τον ημίθεο της ΕΟΚΑ. Η θυσία του γίνεται τραγούδι λεβεντιάς κι αυτοθυσίας. Του πλέκουν εγκώμια ακόμα και Βρετανοί. Γίνεται με τη θυσία του πρότυπο ενσυνείδητου αγωνιστή και παράδειγμα προς μίμηση για όλους τους συναγωνιστές του.
Στο κρησφύγετο του Δικώμου ο Κυριακός Μάτσης μιμείται τον Αυξεντίου. Επαναλαμβάνει την εθελούσια αυτοθυσία του. Διατάζει τους συντρόφους του να βγουν από το προδομένο τους κρησφύγετο και να παραδοθούν, μιας και από εκεί μέσα δεν μπορούσαν να πολεμήσουν. Ο ίδιος μένει. Προτιμά τον ένδοξο θάνατο και τη θυσία στον βωμό της λευτεριάς. Στους στρατιώτες, που τον καλούν να παραδοθεί, απαντά: “Αν βγω, θα βγω πυροβολώντας”. Και οι άνανδροι και δειλοί δεν στέκονται ν’ αναμετρηθούν μαζί του. Προτού βγει στο στόμιο του κρησφυγέτου για να δώσει τη δική του μάχη της τιμής και της ανδρείας, οι πραιτωριανοί του Χάρντινγκ ρίχνουν στο κρησφύγετο εκρηκτικές ύλες. Και ο «Μιλτιάδης» της ΕΟΚΑ αφήνει στο πυρπολημένο κρησφύγετο το καταθρυμματισμένο του σώμα, ενώ η αδούλωτη ψυχή του πετά με τα φτερά της δόξας στα Ηλύσια Πεδία, όπου τον περιμένουν ο Αυξεντίου και οι άλλοι ήρωες της ΕΟΚΑ, που είχαν δώσει μέχρι τότε τη ζωή τους στο θυσιαστήρι της λευτεριάς της Κύπρου.
Στην Ευρύχου πέφτει, στις 18 Γενάρη 1957, πολεμώντας μια νύχτα με αστραπόβροντα, ο «Λυκούργος» της ΕΟΚΑ, Μάρκος Δράκος. Το δεξί χέρι του Διγενή στα βουνά του Κύκκου, ο Τομεάρχης Μαραθάσας, ο Αρχηγός της ομάδας που είχε ανατινάξει τη χαραυγή της Πρωταπριλιάς 1955 τις εγκαταστάσεις του Κυπριακού Ραδιοφωνικού Ιδρύματος, που ήταν το φερέφωνο προπαγάνδας της αποικιακής κυβέρνησης. Όπως ομολόγησε αξιωματικός του συντάγματος των Σάφοξ, που είχαν φονεύσει τον ήρωα, οι Βρετανοί θεωρούσαν τον Μάρκο Δράκο ως τον «πιο επικίνδυνο τρομοκράτη» της ΕΟΚΑ. Είχαν διαπιστώσει ότι σε όλες τις ενέδρες της ομάδας του εναντίον των Βρετανών στρατιωτών, που ήταν πολλές, ο Δράκος αποχωρούσε τελευταίος, αφού πρώτα ήταν βέβαιος ότι οι στρατιώτες που πλήγηκαν, ήταν νεκροί.
Ένας χρόνος αγώνα
Την 1ην Απριλίου 1956, με τη συμπλήρωση ενός χρόνου από την έναρξη του Απελευθερωτικού Αγώνα, ο Διγενής σε φυλλάδιό του στον κυπριακό λαό τονίζει και τα ακόλουθα:
«ΚΥΠΡΙΟΙ ,
»Αυτήν την στιγμήν που κλείομεν ένα έτος αγώνων, θυσιών, αίματος, ας αναπολήσωμεν:
– Εκείνους, που με το αίμα των επότισαν το βλαστάνον δένδρον της ελευθερίας. Εκεί που ευρίσκονται οι τάφοι των, ας τους ρίψουν, όσοι μπορούν, το στεφάνι της δόξης.
– Εκείνους που σήπονται εις τας φυλακάς διότι το μόνο έγκλημά των ήτο ότι ηθέλησαν, όπως και όλος ο πολιτισμένος κόσμος, να αναπνεύσουν τον αέρα της ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ.
– Τέλος, ας ατενίσωμεν με εμπιστοσύνην και υπερηφάνειαν τα ΚΥΠΡΙΑΚΑ ΝΕΙΑΤΑ, το καμάρι μας, το ίνδαλμα και την ελπίδα του πολυβασανισμένου νησιού μας, τα οποία, αψηφούντα πολλαπλάσιον και καλώς εξοπλισμένον αντίπαλον, αγωνίζονται σε κάθε σπιθαμήν κυπριακής γης και κτυπούν τον τύραννον.
– ΚΥΠΡΙΟΙ,
»Με πίστιν και με ΕΓΚΑΡΤΕΡΗΣΙΝ, να βαδίσωμεν προς το τέρμα. Ο τύραννος σφαδάζει. Ήδη, ζητεί νέας ενισχύσεις.
Ε.Ο.Κ.Α. Ο Αρχηγός Διγενής».
