ΤΟ ΞΑΚΟΥΣΤΟ Μοναστήρι της Παναγίας της «Γουμένισσας» υπήρξε η αφορμή να δημιουργηθεί και η μικρή ομώνυμη πόλη, που αποτελεί και την έδρα της νεοσύστατης (από το 1991) μητροπόλεως.
Η Μονή υπήρξε από το έτος 1346 μετόχι της Ιβήρων, μετά από παραχώρησή της με χρυσόβουλλο του αυτοκράτορος Ιωάννου Ε’ του Παλαιολόγου. Το καθεστώς κράτησε ως το 1931, από δε το 1951 κατέστη ανεξάρτηση Μονή. Στις πλαγιές του όρους Πάϊκο, ασκήτευαν αρκετοί μοναχοί κατά τον 14ο αιώνα. Ενδεχομένως στο σημείο που σώζονται ερείπια και βρίσκεται σήμερα το εξωκκλήσι της αγίας Παρασκευής Πενταλόφου, να υπήρχαν κελλιά.
Οι μοναχοί αυτοί τιμούσαν ιδιαίτερα μια εικόνα της Παναγίας. Ανεξήγητα, η εικόνα αυτή κάποια μέρα έφυγε από τη θέση της και βρέθηκε 7 χιλιόμετρα πιο κάτω, όπου η σημερινή Γουμένισσα. Την επανέφεραν στη θέση της και ξαναχάθηκε, δεύτερη και τρίτη φορά, δείγμα ότι η Παναγία επιθυμούσε στο σημείο εκείνο, δυτικά από το μικρό τότε χωριό, να στηθεί Μοναστήρι. Οι ευλαβείς κάτοικοι της περιοχής, ποιμένες και αγρότες, ανήγειραν ναό προς τιμήν της Παναγίας και με τον καιρό — καθώς αυξάνονταν εντυπωσιακά οι συρρέοντες κάτοικοι ο ναός αυτός έγινε το «καθολικό» της Μονής. Όταν η περιοχή υποτάχθηκε στους Τούρκους (β’ ήμισυ του 15ου αιώνος), η Μονή έγινε σημαντικό θρησκευτικό και εθνικό κέντρο, απέκτησε δύναμη και μεγάλη κτηματική περιουσία, από δωρεές των πιστών. Συμμορίες, όμως, Τούρκων ή Τουρκαλβανών ληστών, λεηλάτησαν τη Μονή και για να τιμωρήσουν την αντίσταση των Μοναχών «κρέμασαν τον Ηγούμενο σ’ ένα πλατάνι στο δάσος της Μονής, στη θέση της σημερινής κεντρικής πλατείας. Ο τόπος πήρε το όνομα του απαγχονισμένου νεομάρτυρα Ηγούμενου και έτσι, σε ανάμνηση της φρικτής θυσίας του, το χωριό ονομάστηκε Ηγουμένισσα και κατά συγκοπή Γουμένισσα». Έκτοτε Μονή και κωμόπολη είναι αναπόσπαστα δεμένες. Το σημερινό «καθολικό» δεν είναι ο αρχικός ναός, αλλά κτίσμα του τέλους του 17ου αιώνος, στο οποίο —με το πρόσχημα επισκευών (λόγω απαγορεύσεως των κατακτητών)- το 1802 προστέθηκαν στη νότια και δυτική πλευρά αψιδωτό προστώο, με πεσσούς και τόξα, και δημιουργήθηκε γυναικωνίτης, ανακαινίστηκε η κόγχη του Ιερού και τονίσθηκαν τα χρώματα των τοιχογραφιών. Τα παραπάνω μαρτυρούνται από δύο εντοιχισμένες επιγραφές (εξωτερικά στην κόγχη του αγίου Βήματος): «1802 Αυγούστου 15 ΙΣΧΡ ΝΙΚΑ» και «ΠΑΝΤΑ ΩΣΑΝΑ Α’ ΜΑΡΤΙΟΥ 1821». Το 1864 κτίσθηκε και ο ευρύχωρος ναός του αγίου Γεωργίου, αλλ’ ο παλαιός της Παναγίας δεν έπαυσε ν’ αποτελεί το κέντρο της θρησκευτικής ζωής της Γουμένισσας.
Σημαντικό, στην τοπική ιστορία, υπήρξε το έτος 1924, οπότε στην περιοχή ήρθαν κι εγκαταστάθηκαν χιλιάδες Έλληνες πρόσφυγες από τη Μικρασία, τον Πόντο και την Ανατολική Ρωμυλία. Για την αποκατάστασή τους, όπως όλα σχεδόν τα Μοναστήρια, η Μονή Ιβήρων παρεχώρησε στο Κράτος και στην τοπική Εκκλησία το Μετόχι της Παναγίας (έτος 1931) την κινητή και ακίνητη περιουσία, πλην των ιερών αντικειμένων και κειμηλίων που παραδόθηκαν στη Μονή Ιβήρων, ενώ τα κελλιά μετατράπηκαν σε οικήματα για τη στέγαση προσφύγων. Το 1951 οι ενορίες της Παναγίας και του αγίου Γεωργίου συγχωνεύθηκαν και επανασυστήθηκε η «Ιερά Μονή της Παναγίας Γουμενίσσης» (Β.Δ. της 17.12.1951). Από έλλειψη μοναχών, αργότερα, ο τότε μητροπολίτης Πολυανής και Κιλκισίου Αμβρόσιος μετέτρεψε τη Μονή σε «ιερό προσκύνημα», διατηρώντας όμως σε ισχύ το μοναστηριακό καθεστώς. Έτσι, με την ανάληψη της ποιμαντορίας του ο πρώτος μητροπολίτης της νεοσύστατης μητροπόλεως Γουμενίσσης, Αξιουπόλεως και Πολυκάστρου Δημήτριος (Μπεκιάρης) εγκατέστησε σ’ αυτήν μια δραστήρια μοναστική αδελφότητα (1991) και κατάργησε το προσκυνηματικό καθεστώς. Η Γουμένισσα έκτοτε λειτουργεί ως ανδρικό κοινόβιο. Στο καθολικό, διαστάσεων 27 χ 15 μ., που είναι ρυθμού παραδοσιακής βασιλικής, ο προσκυνητής αντικρύζει τοιχογραφίες όχι καλά διατηρημένες, εξαιτίας του χρόνου και των καταστροφικών επεμβάσεων των βουλγάρων σχισματικών, αλλά και το εξαιρετικής τέχνης ξυλόγλυπτο τέμπλο, με παραστάσεις-θέματα ειλημμένα από την Π. και την Κ. Διαθήκη. Στο ναό είναι αποθησαυρισμένα τεμάχια ιερών λειψάνων των Αγίων: Θέκλας, Μηνοδώρας, Μητροδώρας και Νυμφοδώρας, Ευσταθίου, Γεωργίου, Παρασκευής, Μαρίνης, Χαραλάμπους, Αναργύρων, Τρύφωνος, Ελευθερίου, Βαρβάρας, των νεομαρτύρων Ραφαήλ, Νικολάου, Ειρήνης κ.ά. Αλλά «το τιμαλφέσιαιο θησαύρισμα της Μονής είναι η ιερά και θαυματουργός εικόνα της Παναγίας της Γουμένισσας», έργο του 13ου αιώνος.
Λέκκος, Ευάγγελος Π.
«Τα ελληνικά μοναστήρια»
Ιχνηλάτης
Αθήνα
1995
