[…Καί πάλιν πλοῡς, καί πάλιν ἀποδημίαι καί θάλαττα, τόν τῆς μεγάλης πόλεως Ὰρχιερέα τῇ τοῡ Ἡφαίστου μητρί παραπέμποντα νήσῳ‧ καί τήν τῆς μεγάλης εὐδαιμονίας τῇ πένητι καί ἀνωνύμῳ διδόντα. Ἐπιβάς τοιγαροῡν ὁ μέγας τῆς Λήμνου ψήφῳ τῆς κοινῆς Ἐκκλησίας…]
Ο παραπάνω εγκωμιαστικός λόγος ανήκει στον πρώτο βιογράφο του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Άγιο Φιλόθεο Κόκκινο (1300-1379), έναν από τους επιφανέστερους και πολυγραφότατους Πατριάρχες της Ορθόδοξης Εκκλησίας, ο οποίος, πέντε μόλις χρόνια από την κοίμηση του Αγίου Γρηγορίου(1359), προέβη στη συγγραφή Συναξαρίου. Από αυτήν την σημαντική ιστορική πηγή, διότι ο Πατριάρχης Φιλόθεος υπήρξε σύγχρονος και σχεδόν συνομήλικος τού αγίου Γρηγορίου, έχουμε την ευκαιρία να πληροφορηθούμε και τη σύνδεση του τελευταίου με τη Λήμνο.
Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς (1296-1359) υπήρξε, όπως είναι γνωστό, δεινός θεολόγος και λόγιος της Εκκλησίας με σπουδαίο φιλοσοφικό υπόβαθρο, διάκονος, επίσης, της ρητορικής τέχνης. Με τον πνευματικό αγώνα του «Υπέρ των Ιερώς Ησυχαζόντων» συνέδεσε ολόκληρο τον βίο του με το κίνημα του Ησυχασμού και ευρύτερα της Νηπτικής Θεολογίας, προσφέροντας στην ορθόδοξη Πίστη την αλήθεια, περί διάκρισης της άκτιστης και αμέθεκτης ουσίας του Θεού και του μεθεκτού των θείων ενεργειών. Η σημερινή αναφορά δεν έχει σκοπό να αναδείξει την όντως σπουδαία Θεολογία του Ησυχασμού και της νοεράς (καρδιακής) προσευχής ούτε, φυσικά, τις ησυχαστικές έριδες, οι οποίες ταλάνισαν τον 14ο αι. – με όλες τις πολιτικές παραμέτρους και προεκτάσεις- το πλήρωμα της Εκκλησίας, και δη τη Θεσσαλονίκη, αλλά θα επικεντρωθεί στην παρουσία του αγίου Γρηγορίου Παλαμά στη νήσο Λήμνο.
Η Θεσσαλονίκη τον 14ο αι. είχε εκδηλώσει κίνημα κατά της ανάρρησης του Καντακουζηνού στον θρόνο του Βυζαντίου, το οποίο προπαγανδίζονταν, κυρίως, από τους Ζηλωτές. Οι Ζηλωτές ήταν υποστηρικτές των Παλαιολόγων και πολέμιοι των Καντακουζηνών, που επιδίωκαν ενίσχυση της κεντρικής εξουσίας, ενώ το κίνημα των Ζηλωτών ήθελε μια μορφή αυτονομίας. Η άνοδος στον θρόνο του αυτοκράτορος Ιωάννου Κατακουζηνού και του Πατριάρχη Ισιδώρου Βουχειρά συνετέλεσε ώστε η Σύνοδος του 1347 να δικαιώσει τον άγιο Γρηγόριο στη θεολογική σύγκρουσή του με τον Βαρλαάμ -τον εκπρόσωπο της αντι-ησυχαστικής πλευράς- και μάλιστα να τον εκλέξει Αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης. Επειδή ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς ήταν φιλικά διακείμενος στον Καντακουζηνό, δεν έγινε αρχικά δεκτός ως Αρχιεπίσκοπος, παρά την κατοπινή συμφιλίωση των δύο αυτοκρατόρων. Έτσι, μετέβη ξανά στο Άγιον Όρος και κατόπιν στη Λήμνο, λίγα χρόνια πριν το 1350, η οποία ήταν αποίμαντη εκείνο τον καιρό και ανέλαβε έκτακτες ποιμαντικές μέριμνες για διάστημα δύο περίπου ετών. Στο νησί της Λήμνου φαίνεται ότι συνέγραψε αρκετά από τα θεολογικά έργα του, ενώ δίδαξε στους κατοίκους τον βίο και τα θαύματα του Αγίου Δημητρίου, μεριμνώντας παράλληλα για την ανακούφιση του πληθυσμού από την «λοιμώδη φθορά» .
Πιο αναλυτικά, σύμφωνα με τον Πατριάρχη Φιλόθεο, ο Μέγας της Λήμνου Άγιος συνεισέφερε τα μέγιστα με σημαντικούς λόγους και διδασκαλίες, αλλά και παντί εργώδη τρόπω για τον καταρτισμό του ποιμνίου του στο χριστιανικό ήθος. Είναι γεγονός βέβαια ότι ο εγκεντρισμός στο χριστιανικό ήθος δεν είναι εύκολη υπόθεση και μάλιστα, όταν η παιδαγωγία έχει ενώπιον της ένα «παχύ και βάρβαρον ήθος» . Η συγκεκριμένη αναφορά του Πατριάρχη Φιλοθέου, ενδεχομένως, να μην προσδιορίζει το ήθος των Λημνίων κατοίκων, αλλά τη δυσκολία του εγχειρήματος εξ επόψεως θεολογικής και ποιμαντικής μέριμνας. Προκαλεί, ωστόσο, εντύπωση η ανάδειξη του καρποφόρου έργου του Αγίου Γρηγορίου στη Λήμνο σε σημείο τέτοιο που κάποιο περιεχόμενο μιας παλιάς παροιμίας περί «Λημνίων κακών» να αντιστραφεί πλήρως σε «Λημνίων αγαθών».
Μία προσεκτική ανάγνωση του σπουδαίου αυτού ιστορικού τεκμηρίου – έστω και με τη μορφή του εγκωμιαστικό λόγου- μάς οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η παρουσία ενός Επισκόπου, ενός Ποιμένα του λαού του Θεού σε οποιαδήποτε τόπο συνδέεται και εντάσσεται με έναν ορίζοντα προσδοκιών και πάνω σε ένα δυναμικό ιστορικών εμπειριών. Μία τέτοια οδυνηρή εμπειρία συνέβη την εποχή της διατριβής του Αγίου Γρηγορίου στο νησί, η επίθεση, δηλαδή, της λοιμώδους φθοράς και του θανάτου σε μία των «Πολυχνίων» της νήσου. Διευκρινίζεται μάλιστα από τον Φιλόθεο ότι δεν πρόκειται για εκείνον τον κοινό και παγκόσμιο λοιμό (προφανώς πανώλη), αλλά για κάποια λοιμώδη νόσο, επαναλαμβανόμενη και μερική, η οποία αφορούσε ένα τμήμα του νησιού. Η συμμετοχική εμπειρία της εκκλησιαστικής παρακαταθήκης, ως ιαματική δωρεά της Χάρης του Θεού, διαπιστώνεται και εδώ σε στιγμές που το ποίμνιο κινδύνευε με αφανισμό. Οι βαριά πάσχοντες και όσοι υπέφεραν από τη νόσο -ελλείψει και των ιατρικών μέσων- προσκαλούν και παρακαλούν σε βοήθεια τον Ποιμένα, ο οποίος διέμενε σε άλλη Πολίχνη για να προσευχηθεί και να ενεργήσει υπέρ της υγείας των. Και όχι μόνο προσέτρεξε «αυτίκα παρήν», αλλά και παρά την άρνηση ορισμένων θεραπευτών, οι οποίοι από έλλειψη θάρρους δεν τον ακολούθησαν, φοβούμενοι τη νόσο, ενήργησε ο Άγιος Γρηγόριος σύμφωνα με την εδραία κατάφαση της χριστιανικής αυτοσυνειδησίας, πως μέσα στο βιολογικό οργανισμό του ανθρώπου, ως ψυχοσωματικού όλου, οι έννοιες ασθένεια, υγεία και ενέργεια της θεραπείας παίρνουν νέα αξία και προοπτική, πέραν της αναμφισβήτητης βιολογικής βάσης. Εντός αυτού του πλαισίου η συμπροσευχική στάση του Αγίου και των κατοίκων της νήσου με ευχές και δεήσεις εντός και εκτός των τειχών, όπως περιγράφει ο Φιλόθεος, δείχνει ότι η συμπροσευχή μπορεί μεν να εκδηλώνεται εναγωνίως στην ώρα της ανάγκης ή του φόβου παραμένει, όμως, ως παρακολούθηση του τρόπου βίωσης της θρησκευτικής εμπειρίας.
Για τη θεολογική σκέψη δεν υφίσταται ο ειμαρμένος χρόνος, ο χρόνος δηλαδή που όλα προκαθορίζονται αυστηρά σε έναν απόλυτο προορισμό. Στο εγκώμιο του Φιλοθέου για τον Γρηγόριο επαινείται μεταξύ άλλων η ισχυρή δυνατότητα του Αγίου να λειτουργήσει όχι μόνον ως Επίσκοπος, αλλά και ως πνευματικός άντρας που διδάσκει τη σωφροσύνη και την ειρηνοποιό συνδιαλλαγή ως μέσο επίλυσης των διαφορών, που ούτως ή άλλως προκύπτουν στο κοινωνικό σώμα. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Γρηγόριος, βαθύς γνώστης της αριστοτελικής διαλεκτικής, κατευθύνει με τις πράξεις και τους λόγους του την εκκλησιαστική ευβουλία, ως χάρη του Θεού και ως προσωπικό κατόρθωμα. Τούτο αποτυπώνεται εναργέστερα κατά τη στιγμή που ο Γρηγόριος, εκπληρώνοντας το εκκλησιαστικό καθήκον του στη Λήμνο, καλείται να επιστρέψει στη Θεσσαλονίκη. Η είσπραξη του δικαίου από το λαό του νησιού με την έμφυτη ενίοτε αντίληψη περί του σωστού, το κοινό περί δικαίου αίσθημα όπως λέγεται, οδηγεί τους Λημνίους «..ὁμοῦ θρήνων καί ὀδυρμῶν ἀφορμή γεγονότες τῇ τούτου στερήσει..»
Η περίοδος της μεγάλης Τεσσαρακοστής, την οποία ήδη διανύουμε, είναι μία περίοδος προπαρασκευής και άσκησης με στόχο τη βίωση του εκουσίου Πάθους και της Ανάστασης του Κυρίου. Η δεύτερη Κυριακή της μεγάλης Τεσσαρακοστής -με πρώτη, φυσικά, την Κυριακή της Ορθοδοξίας- ή αλλιώς και Β΄ Νηστειών – είναι συνδεδεμένη με το πρόσωπο αυτού του μεγάλου Θεολόγου, λόγιου και αγίου της Ορθόδοξης Εκκλησίας, ήτοι του Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά. Αυτή η συγκυρία υπήρξε η αφορμή για να γραφούν όσα η ταπεινότητά μας επέτρεψε. Η Θεολογία είναι ως γνωστόν και εν μέρει αυτοαναφορική: είναι και η ιστορική διαδρομή της‧ είναι η κατανόηση του παρελθόντος της, το οποίο δεν το προσπερνά ως κάτι παρωχημένο, αλλά το αντιμετωπίζει ως διαρκή συνομιλία και αναστοχασμό. Έτσι ο θεολογικός λόγος, ως κατεξοχήν δραστηριότητα των χριστιανικών κοινωνιών, συνδέεται στενά με το ιστορικό γίγνεσθαι.
Η Λήμνος, ως πανάρχαια γη με την πλούσια μυθολογία και ιστορία της, διαθέτει εξίσου μία γόνιμη, παραγωγική, χριστιανική παράδοση. Οφείλει να την αναδείξει όχι μόνον για λόγους εκκλησιαστικούς ή μουσειακούς, αλλά ως βιωμένη εμπειρία της ιστορικής κληρονομιάς σε έναν κόσμο που διαρκώς αναζητά τη συλλογική ταυτότητά του.
Πάτσης Χρήστος, Φιλολόγος του Εσπερινού Λυκείου Μύρινας (MSc Φιλοσοφίας-Θεολογίας)
Βιβλιογραφικές αναφορές:
Φιλοθέου Πατριάρχου, Λόγος εγκωμιαστικός εις τον Θεσσαλονίκης Γρηγόριον τον Παλαμάν σελ 74.
“Β΄ Κυριακή των Νηστειών, αγιολογικές και εορτολογικές παρατηρήσεις”. Ομιλία του κ. Εμμ. Κ. Δουνδουλάκη, Δρ, Εκλεγ. Καθηγητή Αν. Εκκλ. Ακαδημίας Ηρακλείου, η οποία έγινε στον Ι. Μ. Ν. Αγ. Γεωργίου Μοιρών, το εσπέρας της Β΄ Κυριακής των Νηστειών. (2011) – Ιερά Μητρόπολις Γορτύνης και Αρκαδίας (imga.gr)
Φιλοθέου Πατριάρχου, Λόγος εγκωμιαστικός εις τον Θεσσαλονίκης Γρηγόριον τον Παλαμάν
Ό. π, σελ.74
Ό. π, σελ. 74
Ό. π, σελ. 75
Ό. π, σελ. 75
